Μία από τις πιο όμορφες κοιλάδες της Κύπρου, είναι η κοιλάδα Μαραθάσας, η οποία οφείλει την ύπαρξη της, την δημιουργία της και την διαμόρφωση της στον ποταμό Σέτραχο.
Ο ποταμός Σέτραχος πηγάζει από τις βόρειές πλαγιές του Τροόδους και δεν στηρίζεται μόνο στην βροχή αλλά διαθέτει δεκάδες φυσικές πηγές, για αυτό εξακολουθεί και το καλοκαίρι να ποτίζει τα περιβόλια της Μαραθάσας.
Τα νερά του δίνουν ζωή στα χωριά Πεδουλάς, Μουτουλλάς, Καλοπαναγιώτης και Οίκος. Ακολούθως διασχίζει το Τουρκοκρατούμενο χωριό Λεύκα και εκβάλει στην θάλασσα του Ξερού.
Στον ποταμό έχουν δημιουργηθεί δύο φράγματα. Το ένα είναι το φράγμα Καλοπαναγιώτη και το άλλο είναι της Λεύκας.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας αλλά και μετέπειτα, το νερό του ποταμού αποτελούσε αιτία διένεξης μεταξύ των Τούρκων κατοίκων της Λεύκας και των κατοίκων των χωριών της Μαραθάσας.
Οι Τούρκοι σαν κατακτητές απαγόρευαν στους Έλληνες κάτοικους των χωριών της κοιλάδας να χρησιμοποιούν το νερό του Σέτραχου για να ποτίζουν τα περιβόλια τους. Οι κάτοικοι, αφού δεν είχαν άλλους πόρους ζωής, παραβίαζαν την απαγόρευση με αποτέλεσμα πολλοί να χάσουν την ζωή τους.
Πολύ αργότερα και όταν οι Άγγλοι πήραν το νησί, απέδωσαν δικαιοσύνη και επέτρεψαν στα χωριά να τρέφονται από τον ποταμό. Ακόμα και τότε όμως οι διενέξεις δεν σταμάτησαν. Το κάθε χωριό στηριζόμενο σε κάποιο πανάρχαιο άγραφο νόμο για την δίκαιη κατανομή του νερού, ήθελε το νερό για τους κατοίκους του, με αποτέλεσμα που δεν διέφερε και πολύ από αυτό που επικρατούσε επί Τουρκοκρατίας. Μόλις το 1903 έληξε η διένεξη μετά από απόφαση του ανώτατου δικαστηρίου της Κύπρου. Μια απόφαση που δικαίωνε τους κατοίκους της Μαραθάσας.
Ακολούθησε μια τεράστια ανάπτυξη από την χρήση του ποταμού σε όλα τα χωριά της κοιλάδας της Μαραθάσας. Στις όχθες του κτίστηκαν δεκάδες νερόμυλοι. Οι κάτοικοι ευημερούσαν και τα χωριά μεγάλωναν.
Σήμερα ο ποταμός εξακολουθεί να αποτελεί το κυριότερο μέσο για εισόδημα και για τα 4 χωριά της κοιλάδας.
Μέχρι πριν λίγα χρόνια υπήρχαν αρκετά εστιατόρια και κέντρα σίτισης κατά μήκος του ποταμού, για να εξυπηρετούν τις χιλιάδες των επισκεπτών που περνούσαν από εκεί, μεταβαίνοντας στο μοναστήρι του Κύκκου.
Μετά την διαπλάτυνση του δρόμου Λευκωσίας – Τροόδους – Κύκκου, οι επισκέπτες «ξέχασαν» την πανέμορφη διαδρομή μέσω της κοιλάδας του ποταμού, με αποτέλεσμα να εγκαταλειφθούν πολλά από αυτά τα οποία παραμένουν ερειπωμένα στις όχθες του Σέτραχου.
Η διαδρομή κατά μήκος του ποταμού, μπορεί να προσφέρει στον επισκέπτη καταπληκτικές εμπειρίες και αστέρευτες ομορφιές και αξίζει να την διανύσει κάποιος
