Το Μονάγρι είναι χωριό της επαρχίας Λεμεσού και το συναντάμε 23 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της πόλης στην διαδρομή μας προς την κορυφή του Τροόδους. Βρίσκεται κτισμένο στην ανατολική όχθη του ποταμού Κούρη και στην «καρδιά» των κρασοχωριών της επαρχίας.
Βασική ασχολία των κατοίκων φαίνεται να είναι η αμπελοκαλλιέργεια και αυτό φανερώνεται από τον μεγάλο αριθμό τεράστιων πήλινων πιθαριών που υπάρχουν στο χωριό και τα βλέπουμε σχεδόν σε κάθε σπίτι.
Με την είσοδο μας στο χωριό βρισκόμαστε μπροστά σε μια τεράστια πλατεία μέσα στην οποία υπάρχει ένα οινοποιείο, η εκκλησία που είναι αφιερωμένη στην Παναγιά την Ελεούσα, ένα μικρό πάρκο, δύο πέτρινες βρύσες, το οίκημα του ΘΟΙ, ένα παραδοσιακό καφενείο, τα γραφεία του κοινοτικού συμβουλίου και το κοινοτικό ιατρείο.
Από την πλακόστρωτη πλατεία ξεκινούν ακτινωτά δρόμοι οι οποίοι μας μεταφέρουν στις γειτονιές του χωριού. Η αρχιτεκτονική των σπιτιών, ακόμα και αυτών που έχουν αναπαλαιωθεί, μας φανερώνει και ένα μέρος της ιστορίας του χωριού.
Πρόκειται για σπίτια κτισμένα με πέτρα της περιοχής σε ορθογώνιο σχήμα, στην πλειοψηφία τους ενός ορόφου, όπου τα δωμάτια σχηματίζουν «Γ» και το ορθογώνιο ολοκληρώνεται από χαμηλό περιτοίχισμα. Στην εσωτερική αυλή που δημιουργείται ανάμεσα στα δωμάτια και το περιτοίχισμα υπάρχει πέτρινη σκάλα που οδηγεί στην οροφή του σπιτιού όπου εκεί άπλωναν το σταφύλι για να στεγνώσει στον ήλιο και να μετατραπεί σε σταφίδα. Απαραίτητα «εργαλεία» για κάθε σπίτι ήταν ο μεγάλος εξωτερικός φούρνος και το κελάρι.
Για να καταλάβουμε αυτή την αρχιτεκτονική με την οποία μας «παρουσιάζεται» το χωριό πρέπει να πάμε πολύ πίσω και θα ξεκινήσουμε από τα πρώτα χρόνια δημιουργίας του, όταν ακόμα η Κύπρος βρισκόταν κάτω από την κυριαρχία των Βυζαντινών.
Τότες, σε μικρή απόσταση από την τοποθεσία όπου σήμερα βρίσκεται το χωριό, ήλθαν Ορθόδοξοι μοναχοί και ίδρυσαν Μοναστήρι. Δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις σε ποιον Άγιο ανήκε η Μοναστηριακή κοινότητα αλλά σήμερα είναι αφιερωμένη στον Αρχάγγελο Μιχαήλ. Νοτιοανατολικά από αυτήν υπήρχαν μικρές εκτάσεις επίπεδης και αρόσιμης γης τις οποίες οι Μοναχοί αφού εξωράισαν τις φύτεψαν με αμπέλια.
Αργότερα κατά τα ύστερα Βυζαντινά χρόνια γύρω από το μοναστήρι συνέρρευσαν άνθρωποι από διάφορες περιοχές του νησιού, για να εργάζονται στους αγρούς της Μονής. Έτσι δημιουργήθηκε το «Μονάγρι», δηλαδή ο «αγρός της Μονής».
Την Βυζαντινή κατοχή στο νησί την διαδέχθηκε η Φραγκοκρατία. Το Ορθόδοξο Μοναστήρι παρήκμασε και εγκαταλείφθηκε. Η περιοχή μετατράπηκε σε φέουδο και πέρασε στην κατοχή του Βασιλιά της «Συρίας», όπως λεγόταν τότε η περιοχή που σήμερα βρίσκεται το χωριό Συλίκου.
Νοτιοανατολικά από το Μονάγρι δημιουργήθηκε νέα Μονή η οποία είχε αφιερωθεί στην «Παναγία της Δαμασκού» ή όπως προφέρεται σήμερα «Παναγία Αμασγούς» και στην οποία πέρασε ολόκληρη η περιουσία της παλαιάς Μονής.
Την Φραγκοκρατία διαδέχθηκε η Τουρκοκρατία που αποτέλεσε και την πιο σκληρή κατοχή που υπέστη το νησί. Οι Τούρκοι επέβαλαν εξοντωτικές φορολογίες στον ντόπιο πληθυσμό που ανάμεσα σε άλλες ήταν και η «δεκάτη» δηλαδή ο κάθε κάτοικος πλήρωνε σαν φόρο το ένα δέκατο των εσόδων του είτε αυτό ήταν σε μορφή χρήματος ή σε μορφή προϊόντων. Παράλληλα απάλλασσαν από κάθε είδους φορολογίας αυτούς που ασπάζονταν τον Μωαμεθανισμό και την Εκκλησιαστική περιουσία και αυτά ήταν τα δύο μεγαλύτερα λάθη που διέπραξαν και τα οποία στο τέλος τους ανάγκασαν να φύγουν από το νησί.
Πολλοί Κύπριοι μετατράπηκαν σε κρυπτοχριστιανούς , τους γνωστούς λινοβάμβακους και έτσι δεν πλήρωναν φόρους. Πολλοί άλλοι «δώρισαν» τις περιουσίες τους στην εκκλησία της Κύπρου και αυτή με την σειρά της προσλάμβανε τους ιδιοκτήτες για να καλλιεργούν τις περιουσίες τους , παραχωρώντας σε αυτούς τροφή και στέγη.
Οι κάτοικοι του χωριού Μονάγρι μετατράπηκαν σε κρυπτοχριστιανούς και έτσι γλύτωσαν από πολλές κακουχίες στις οποίες υπέβαλλαν τον Κυπριακό Λαό οι Τούρκοι. Έτσι εξηγείται και η αρχιτεκτονική των σπιτιών του.
Σήμερα το Μονάγρι αποτελεί μια σύγχρονη κοινότητα η οποία συντηρεί και «επιστρέφει» σιγά σιγά στις ρίζες της. Οι αναπαλαιώσεις των σπιτιών είναι πολλές και ευτυχώς στην βάση της παραδοσιακής για το χωριό αρχιτεκτονικής και συνεχίζονται ασταμάτητα αφού την ομορφιά του τοπίου, το ήπιο κλίμα και φυσικά την πανέμορφη κοιλάδα του Κούρη, τα ανακάλυψαν ξένοι και ντόπιοι, οι οποίοι θέλουν να καταστούν μόνιμοι κάτοικοι.
