Στο κατεχόμενο από Τούρκικα στρατεύματα χωριό Αυλώνα Μόρφου, υπάρχει ένα πολύ σπάνιο και υπέροχο αρχιτεκτονικό μνημείο. Πρόκειται για τον νερόμυλο του Αυλώνα, τον οποίο συναντούμε μόλις 450 μέτρα νότια του χωριού, μέσα στην ούτω καλούμενη «νεκρή ζώνη». Λόγω της κατάληψης του χωριού από τον Τούρκικο στρατό, το μνημείο θεωρούμε ότι προσωρινά και μέχρι την απελευθέρωση της κατεχόμενης νήσου, ανήκει στην διπλανή κοινότητα Ακακίου.
Όλα τα κτήρια του νερόμυλου ήταν κατασκευασμένα με πλίνθους, τα οποία μέσα στον χρόνο έχουν σχεδόν καταρρεύσει. Όρθιο μένει το μυλαύλακο που έχει μήκος 185 μέτρα και το 305 μέτρων νεραύλακο το οποίο αποτελεί μέρος ενός άρτια κατασκευασμένου αρδευτικού καναλιού που καλύπτει απόσταση πολλών χιλιομέτρων.
Λόγω της κλίσης της επιφάνειας του εδάφους, ο κατασκευαστής του μύλου, αναγκάστηκε να κτίσει 34 πλήρη ημικυκλικά τόξα (καμάρες) πάνω από τα οποία περνούσε το μυλαύλακο. Τα τύμπανα έχουν κτιστεί κύρια με πέτρες του ποταμού και ασβεστολιθικούς σχιστόλιθους. Το τόξο και το εσωράχιο έχουν κτιστεί με πελεκημένους ασβεστολιθικούς πωρόλιθους.
Ο τρόπος στερέωσης των Θολιτών μας φανερώνει πως ο νερόμυλος έχει κτιστεί κατά τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όταν ακόμα η περιοχή του Αυλώνα αποτελούσε ένα από τα πιο σπουδαία φέουδα (ή τσιφλίκια) του νησιού. Το μέγεθος του πέτρινου μυλαύλακου αλλά και η διάταξη του κτηρίου όπου στέγαζε τις μυλόπετρες, μας φανερώνει ότι ο μύλος εργαζόταν με 2 ζεύγη μυλόπετρων.
Παρόλο που θεωρείται σαν ένας από τους πολύ λίγους πεδινούς νερόμυλους, δεν αντιμετώπισε ποτέ πρόβλημα λειτουργίας λόγω έλλειψης νερού. Για να καταλάβουμε το πώς και το γιατί θα πρέπει να πάμε πολύ πίσω στον χρόνο και να δούμε την οροσειρά του Πενταδακτύλου να δημιουργείται από 3 τεράστιους ασβεστολιθικούς όγκους, απομεινάρια του βυθού της Τηθύος θάλασσας.
Ανάμεσα στην νέα οροσειρά και την Οφιολιθική οροσειρά του Τροόδους σχηματίστηκε αβαθής λιμνοθάλασσα η οποία στην συνέχεια και με την βοήθεια των ποταμών που μετέφεραν λάσπη και πέτρες από τα βουνά, σχημάτισε την Μεσαορία.
Η περιοχή των χωριών Αυλώνα και Ακακίου, καθώς ευρίσκεται στο δέλτα που σχημάτιζαν οι 3 μεγάλοι ποταμοί, Μερίκας, Ακακίου και Περιστερώνας, καλύφθηκε πλήρως από τις Αλλούβιες αποθέσεις και αυτές με τη σειρά τους καλύφθηκαν από αργίλους και πέτρες. Στην συνέχεια τα αλλουβιακά πετρώματα διαβρώθηκαν από το νερό σχηματίζοντας σε βάθος 120-130 μέτρων και σε συνολική απόσταση πολλών χιλιομέτρων, ένα πολύπλοκο και δαιδαλώδες υπόγειο σύστημα στοών και σπηλαίων, το οποίο όπως ήταν φυσικό, γέμισε με νερό. Σε αυτό το υπόγειο σύστημα αποθήκευσης νερού, προστέθηκαν πολλά χιλιόμετρα λαγουμιών, τα οποία διάνοιξαν οι κάτοικοι των φέουδων και αργότερα των τσιφλικιών.
Όλο αυτό το φυσικό αλλά και εν μέρει τεχνικό υπόγειο σύστημα αποθήκευσης νερού, αποτελεί το τρίτο σε μέγεθος που υπάρχει στο νησί. Το μεγαλύτερο και με μεγάλη διαφορά από τα άλλα δύο, είναι αυτό της Λευκωσίας. Στην συνέχεια αυτό στην περιοχή Πέρα Χωριού – Νήσου, όπου εκεί εκτός από τις φυσικές υπόγειες στοές, έχουμε και στοές αρχαίων ορυχείων.
Με αυτές τις συνθήκες, όσο αφορούσε τον νερόμυλο, η λειτουργία του δεν ήταν εξαρτημένη από την ροή νερού στον ποταμό. Το απαραίτητο νερό το έπαιρναν από πηγάδι μέσω αλακατιού το οποίο γύριζαν γαϊδούρια.
Η επίσκεψη στο νερόμυλο θα πρέπει να γίνεται με προσοχή, γιατί βρίσκεται μέσα στην νεκρή ζώνη και πολύ κοντά στις θέσεις των Τούρκων στρατιωτών. Αν δεν ξέρετε ακριβώς πως θα πάτε ή αν δεν υπάρχει μαζί σας κάποιος που γνωρίζει πολύ καλά την περιοχή, τότε καλύτερα μην τον επισκεφτείτε, όσο προκλητική και αν είναι η ομορφιά του, γιατί όλοι οι χωματόδρομοι οδηγούν στις κατεχόμενες περιοχές του Αυλώνα και οι οποίες είναι αφύλακτες.
