Ο Κύπριος, πρώτος από όλους τους άλλους λαούς και 4 χιλιάδες χρόνια πριν από το σήμερα, στην προσπάθεια του να πλάσει ψωμί, είχε κατασκευάσει ένα τύπο αλεστικών «μηχανημάτων» όπου με αυτά άλεθε το σιτάρι και τα άλλα δημητριακά. Χρησιμοποίησε δύο κυκλικές πλάκες σκληρού πετρώματος, οι οποίες ήταν τοποθετημένες η μία πάνω από την άλλη.
Η επάνω πλάκα στο κέντρο είχε μία κυκλική διαμπερή τρύπα και στην άκρη μια άλλη μικρότερη η οποία είχε βάθος μέχρι και 5 εκατοστά. Μέσα σε αυτήν τοποθετούσε ξύλινο μοχλό και με αυτόν έσπρωχνε κυκλικά την επάνω πλάκα η οποία με την κίνηση της συνέθλιβε το σιτάρι που εν τω μεταξύ έριχναν μέσα στην κεντρική τρύπα. Τα αλεύρι με την φυγόκεντρο δύναμη που αναπτυσσόταν με την κίνηση της πέτρας έπεφτε έξω από τις μυλόπετρες και γύρω από αυτές, όπου και ο χειριστής του μύλου, το μάζευε. Έτσι γεννήθηκε ο χειρόμυλος.
Αυτή την μορφή χειρόμυλου βρήκαν οι Ρωμαίοι τον 1ον αιώνα π.χ. όταν κατάκτησαν το νησί και δημιούργησαν τον πρώτο νερόμυλο, του οποίου όλα τα μέρη εκτός από τις μυλόπετρες ήταν ξύλινα. Η χρήση της δύναμης του νερού για την παραγωγή έργου ήταν μία επανάσταση στον τρόπο ζωής του Κύπριου γεωργού, ισάξια με την χρήση του βοδιού και του Κυπριακού Όνου στο όργωμα, ο οποίος είναι το πιο μεγαλόσωμο γαϊδούρι στον κόσμο.
Όταν το νησί πέρασε στην κυριαρχία των Βυζαντινών, ο ξύλινος νερόμυλος μεταφέρεται και στις άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας και στην σημερινή Ελλάδα δημιουργείται ο πέτρινος νερόμυλος, ο οποίος είχε την μορφή που βλέπουμε μέχρι σήμερα.
Στην Κύπρο και αφού οι Βυζαντινοί δεν ενδιαφέρθηκαν καθόλου για την ανάπτυξη του νησιού και περισσότερο για την ενδοχώρα την οποίαν άφησαν έρμαιο στα χέρια των κάθε λογής πειρατών και ληστών, περιοριζόμενοι αποκλειστικά και μόνο στις παράλιες πόλεις, ο Ρωμαϊκός νερόμυλος εξαφανίζεται και την θέση του παίρνει εξελιγμένη μορφή χειρόμυλου, ο οποίος τοποθετείται σε υπαίθριο χώρο και τον χειρίζονται αποκλειστικά οι γυναίκες του χωριού. Ο χειρόμυλος αυτός δεν ήταν μόνο αλεστικός άλλα ήταν και πιεστικός, δηλαδή με αυτόν γινόταν και το λιώσιμο του ελαιοκάρπου, το οποίον στην συνέχεια τοποθετούσαν σε ζεμπίλια και με μία άλλη χειροκίνητη και πιεστική μηχανή κατόρθωναν να πάρουν το ελαιόλαδο. Στα Βυζαντινά χρόνια πολύ λίγοι πέτρινοι νερόμυλοι κτίζονται και ανάμεσα τους και οι δύο νερόμυλοι του Αγίου Σωζομένου
Όταν το νησί βρέθηκε κάτω από την κατοχή των Φράγκων, αυτοί το χώρισαν σε διοικητικές περιφέρειες, τα γνωστά Φέουδα, προτρέποντας τους χωρικούς να εργάζονται σε αυτά και να παίρνουν σαν αμοιβή μέρος της παραγωγής. Η παραγωγή γεωργικών προϊόντων και ειδικότερα των δημητριακών αυξήθηκε κατά πολύ. Τότε παρουσιάστηκε η ανάγκη για εξεύρεση νέου τρόπου αλέσματος από ότι ήταν ο χρονοβόρος πλέον χειρόμυλος.
Τότε επανεμφανίζεται σε περιορισμένους όμως αριθμούς στο νησί ο πέτρινος νερόμυλος. Κτίζονται στις όχθες ποταμών ή πολύ κοντά σε αυτές. Σε πολύ μεμονωμένες περιπτώσεις, όπως στην κοιλάδα του ποταμού Ξερού στην Πάφο, οι νερόμυλοι κτίζονται σε πολύ μεγάλη απόσταση από το χωριό λόγω της ιδιομορφίας της κοίτης του ποταμού.
Ο Βυζαντινός νερόμυλος αντικαθιστά οριστικά τον χειρόμυλο στα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όπου και κτίζονται στις ορεινές και ημιορεινές περιοχές του νησιού εκεί και όπου υπάρχει συνεχής ροή νερού, μεγάλος αριθμός νερόμυλων και στις πεδινές και κυρίως στα χωριά της Μεσαορίας κτίζονται ανεμόμυλοι. Στις πλείστες των περιπτώσεων ιδιοκτήτης του νερόμυλου ήταν η εκκλησία της Κύπρου ή κάποιο Μοναστήρι, η οποία είχε αναλάβει να προστατέψει τον Κυπριακό Λαό από την πείνα και τις δυσβάσταχτες φορολογίες που τον υπέβαλλαν οι Οθωμανοί τσιφλικάδες που αντικατέστησαν τους φεουδάρχες.
Στις όχθες του ποταμού Γιαλιά ή Γαυλιά ο οποίος είναι ο 2ος σε μήκος ποταμός του νησιού, υπάρχει πολύ μικρός αριθμός νερόμυλων και ο λόγος έγκειται στο ότι οι όχθες του δεν κατοικήθηκαν μαζικά και δεν αναπτύχθηκαν πολλά χωριά γύρω από αυτές.
Τα ερείπια 2 Βυζαντινών νερόμυλων υπάρχουν στο εγκαταλελειμμένο και ερειπωμένο μικτό χωριό Άγιος Σωζόμενοςκαι στην ανατολική όχθη του ποταμού Άλυκου. Είναι κτισμένοι με πέτρα της περιοχής και η αρχιτεκτονική τους είναι μοναδική για το νησί και προσομοιάζει με αυτήν του αρχαιότερου νερόμυλου που βρίσκεται στην Ποταμιά. Ήταν μύλοι οι οποίοι δούλευαν με οριζόντια φτερωτή. Το τραπέζιο πάνω στο οποίο «κάθονταν» οι δύο μυλόπετρες είναι τεράστιο, κάτι το οποίο φανερώνει και το μέγεθος των αλεστικών πετρών.
Το μυλαύλακο, από το σημείο ένωσης του με το νεραύλακο, αποτελούσε έργο τέχνης και ήταν κατασκευασμένο από τεράστιες ορθογώνιες ασβεστολιθικές πλάκες, οι οποίες αφού ενώθηκαν μεταξύ τους καλύφθηκαν με κονίαμα το οποίο αποτελείτο από μικρά τεμάχια κεραμιδιών αναμεμιγμένα με άμμο και ασβέστη.
Σήμερα οι νερόμυλοι Αγίου Σωζόμενου και το νεραύλακο που αποτελούσε μέρος του αρδευτικού συστήματος ολόκληρου του Τσιφλικιού, δεν είναι παρά κάποιοι σωροί από πέτρες που έχουν καλυφθεί από την άγρια βλάστηση.
