Μία από τις πιο όμορφες και συνάμα ιστορικές κοιλάδες του νησιού της Κύπρου, είναι η κοιλάδα του ποταμού Διάριζου ή όπως ονομαζόταν τα αρχαία χρόνια "ο Βάρβαρος ποταμός", γι' αυτό και από τα πρώτα χρόνια της παρουσίας του ανθρώπου στο νησί, αποτέλεσε μέρος για την διαμονή του και μέσον για την διατροφή του. Για τον σκοπό αυτό, έχουν κτιστεί κατά καιρούς δεκάδες οικισμοί σε όλη σχεδόν την απόσταση των 42 χιλιομέτρων που καλύπτει το νερό που κυλά στην κοίτη του.
Σήμερα υπάρχουν μόνο 14 χωριά και οικισμοί, κάποιοι από τους οποίους έχουν εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους τους και στην πάροδο του χρόνου έχουν ερειπωθεί. Ανάμεσα στα χωριά που η ζωή εξακολουθεί να παράγει και να προοδεύει είναι και το πολύ μικρό χωριό Φασούλα, το οποίο κατοικείται από μερικές δεκάδες ανθρώπους.
Ο πολύ μικρός αριθμός των κατοίκων, οφείλεται στο γεγονός ότι μέχρι το 1975 το χωριό κατοικείτο από Τουρκοκύπριους οι οποίοι το εγκατέλειψαν και μετέβησαν στις βόρειες περιοχές του νησιού οι οποίες είχαν καταληφθεί από Τούρκικα στρατεύματα μετά την στρατιωτική εισβολή του 1974.
Πολύ σύντομα από τη μέρα που οι κάτοικοι εγκατέλειπαν το χωριό τους τα περισσότερα σπίτια κρίθηκαν ακατάλληλα για ανθρώπινη χρήση, αφού το μεγαλύτερο μέρος τους είχε καταρρεύσει. Στην προσπάθεια του κράτους της Κύπρου να διατηρήσει την πολύ γόνιμη γη του ποταμού σε καλλιεργήσιμη κατάσταση και να μην μετατραπεί σε χέρσα, εγκατέστησε στην περιοχή μικρόν αριθμό οικογενειών Ελληνοκυπρίων, κτίζοντας γι αυτούς πρόχειρα καταλύματα και εκκλησία την οποία αφιέρωσαν στους Άγιους Σαράντα.
Έκτισαν την εκκλησία σε μικρή απόσταση από το Μουσουλμανικό Τζαμί και ανάμεσα τους δημιούργησαν ένα μικρο πάρκο και ακριβώς στο κέντρο του τοποθέτησαν ένα ξύλινο κιόσκι. Τα πάντα είναι συμβολικά και χαρακτηρίζονται από την προσπάθεια εκείνων που τα δημιούργησαν, να δώσουν το μήνυμα της συμφιλίωσης και της αποδοχής της διαφορετικότητας, τόσο στην εθνότητα όσο και στην Θρησκεία.
Χαρακτηριστικό της πιο πάνω προσπάθειας είναι και το ύψος του καμπαναριού στην εκκλησία των Αγίων Σαράντα. Παρόλο που το μέγεθος του Ναού αλλά και το σχήμα του "απαιτούσε" ψηλότερο καμπαναριό, εντούτοις κρατήθηκε πιο χαμηλά από το ύψος του Μιναρέ που υπάρχει στο Τζαμί. Αυτό από μόνο του, αναγνωρίζει την κυριότητα του χώρου και του χωριού προς τους νόμιμους ιδιοκτήτες του που είναι Τουρκοκύπριοι.
Αλήθεια όμως ποια είναι η Φασούλα και ποια είναι η ιστορία της; Γιατί κτίστηκε στην περιοχή εκείνη και όχι κάπου αλλού; Γιατί ονομάστηκε "Φασούλα"; Για να τα μάθουμε όλα αυτά θα πρέπει να ταξιδέψουμε νοερά μέχρι εκείνη τη στιγμή που ο πρώτος θεμέλιος λίθος τοποθετήθηκε στην γης με σκοπό να κτιστεί το πρώτο σπίτι.
Ήταν το 1192, όταν η Κύπρος περνά στα χέρια των Φράγκων και η περιοχή της Πάφου όπου υπάρχουν οι εκβολές των ποταμών Χάποταμι, Διάριζος, Ξεροπόταμος, Τρομάρχης, Έζουσα και Λιμνάρα μετατρέπονται σε Φέουδα στα οποία δημιουργούνται τεράστιες φυτείες ζαχαροκάλαμου, ενώ παράλληλα οι κοιλάδες των ποταμών Διάριζου και Ξεροπόταμου χρησιμοποιούνται στην παραγωγή δημητριακών κυρίως σιταριού.
Για την επεξεργασία τόσο του ζαχαροκάλαμου αλλά και των σιτηρών κτίζονται δεκάδες νερόμυλοι τόσο στις παρόχθιες περιοχές όσο και σε άλλες που βρίσκονταν μακριά από τα ποτάμια αλλά υπήρχαν πλούσιες πηγές νερού, όπως ήταν οι πηγές του δάσους των Ορειτών.
Στην περιοχή του σημερινού χωριού Φασούλα, κτίζεται μικρός οικισμός από ομάδα απελεύθερων Κυπρίων που ασχολούνταν στην παραγωγή σιτηρών. Τον ονόμασαν "Φασούλα" αφού το μοναδικό εργαλείο που χρησιμοποιούσαν στον θερισμό ήταν η "φασούλα", όπως λέγεται στα Λατινικά το δρεπάνι. Ακόμη και σήμερα, σε πολλές περιοχές του νησιού, Πάφο, Λάρνακα και Αμμόχωστο, θα βρείτε ανθρώπους να ονομάζουν το δρεπάνι "Φασούλι".
Όταν το 1550 είχε διαφανεί ότι η Οθωμανική αυτοκρατορία έστρεφε την προσοχή της προς την Κύπρο με σκοπό να την καταβάλει, οι Φράγκοι εγκατέλειψαν το νησί αφείνοντας το ολόκληρο στους Ενετούς, οι οποίο ξεκίνησαν έναν αγώνα δρόμου καταστρέφοντας κάθε οχυρωματικό έργο που υπήρχε στο νησί καθώς και κάθε τι που θα μπορούσε να συμβάλει στην άνετη διαβίωση των Οθωμανών και ταυτόχρονα των ιδίων των Κυπρίων.
Καταστρέφονται τα κάστρα στον Πενταδάκτυλο, όλα τα παρατηρητήρια σε όλες τις παράκτιες περιοχές του νησιού καθώς και μεγάλος αριθμός μύλων ζαχάρεως και αλεύρου. Οι καλλιέργειες ζαχαροκάλαμου καίγονται.
Το 1570 οι Οθωμανοί επικρατούν πλήρως και χωρίς ουσιαστική αντίσταση από τους Ενετούς και επιδίδονται σε ένα όργιο σφαγών χωρίς καμιά διάκριση ανάμεσα στους Λατίνους και του ντόπιου πληθυσμού. Χιλιάδες άνθρωποι σφαγιάζονται και δεκάδες χιλιάδες άλλοι οδηγούνται στα σκλαβοπάζαρα.
Τα χωριά της κοιλάδας του Διάριζου, μαζί και η Φασούλα δέχονται την επίθεση και το μένος των Οθωμανών και οι όσοι από τους κατοίκους δεν σκοτώθηκαν είτε μετακινήθηκαν προς άλλες περιοχές του νησιού είτε οδηγήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής. Σε κάποια χωριά της κοιλάδα εγκαθίστανται έποικοι από την Ανατολία οι οποίοι πλέον ασχολούνται κύρια με την παραγωγή βαμβακιού εκμεταλλευόμενοι την ευφορία της γης αλλά και τα πλούσια νερά του Διαρίζου.
Οι άνθρωποι που ζούσαν στην Φασούλα ευημερούσαν αδελφωμένοι ακόμη και όταν το νησί πέρασε στα χέρια της Αγγλίας. Ο μαρασμός και η εγκατάλειψη άρχισε να γίνεται πραγματικότητα μετά το 1974, όταν οι επεκτατικές βλέψεις της Τουρκίας την οδήγησαν σε εισβολή στο νησί και σε υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών ανάμεσα στις δύο κοινότητες το 1975.
Σήμερα, από αυτήν την ειρηνική και αδελφική συμβίωση των Ελλήνων και των Τούρκων του νησιού στην Φασούλα, εξαντλείται στην συνύπαρξη ενός Τζαμιού με έναν Ορθόδοξο Ναό.
